«پیرپسر»؛ فیلمی در آستانه توقیف یا آغاز یک جریان تازه در سینمای اجتماعی ایران؟
به گزارش فیلمزی، فیلم سینمایی «پیر پسر» به کارگردانی اکتای براهنی و تهیه‌کنندگی حنیف سروری و بابک حمیدیان، از آن دسته آثاری است که هم‌زمان با موفقیت در گیشه، وارد فضای پرحاشیه‌ای از اتهام، تهدید و تلاش برای توقیف شد. فیلمی که در جشنواره فیلم فجر چهل وسوم با تحسین منتقدان مواجه شد و سپس توانست در اکران عمومی، عنوان پرفروش‌ترین فیلم هفته‌های اخیر را به دست آورد؛ اما همان‌طور که تاریخ سینمای ایران نشان داده، مسیر آثار اجتماعی همیشه هموار نیست.
سینمای اجتماعی در بازگشت؛ بر خلاف جریان رسمی
«پیر پسر» یکی از معدود فیلم‌های اجتماعی چند سال اخیر است که در دوران مدیریت تازه سینمای ایران توانسته رنگ پرده را ببیند. پس از سال‌هایی که گیشه سینماها به سلطه آثار کمدی سبک درآمده بود، فیلم‌هایی مانند «علت مرگ نامعلوم» و «پیر پسر» توانستند دوباره مخاطب را با سینمای اجتماعی آشتی دهند؛ سینمایی که همواره از طبقه متوسط، بحران‌های هویتی، و شکاف‌های نسلی سخن گفته است.
استقبال از «پیر پسر» حتی در بحبوحه بحران جنگ ۱۲روزه که تصور می‌شد فروش فیلم‌ها را به شدت کاهش دهد، ادامه پیدا کرد و این مسئله باعث تعجب بسیاری از تحلیل‌گران گیشه شد. اما این موفقیت، خیلی زود واکنش‌هایی از جنس دیگر را به دنبال آورد.
یک توییت و د‌ست‌اندازی در مسیر اکران
آغاز بحران از توییتی بود که حسین دهباشی، پژوهشگر تاریخ معاصر، منتشر کرد. دهباشی با لحن تند و توهین‌آمیز، ضمن حمله به عوامل فیلم و وزارت فرهنگ، اکران «پیر پسر» را به «جریان نفوذ» نسبت داد. این اظهارات، که خارج از چارچوب‌های معمول نقد فیلم بود، در کمتر از چند ساعت با واکنش کاربران، سینماگران و منتقدان مواجه شد و به‌سرعت ابعاد سیاسی به خود گرفت.
در ادامه، برخی نمایندگان مجلس و به‌ویژه اعضای کمیسیون فرهنگی خواستار توقف اکران فیلم شدند و بدین‌ترتیب موضوع به سطحی بالاتر کشیده شد؛ جایی که دخالت مستقیم سیاست‌گذاران فرهنگی در سرنوشت آثار سینمایی، یادآور دهه‌های قبل بود.
وقتی خاطره «مارمولک» و «اجاره‌نشین‌ها» زنده می‌شود
این اولین‌بار نیست که یک فیلم اجتماعی یا به نوعی منتقدانه، با واکنش تند جریان‌های رسمی مواجه می‌شود. تاریخ سینمای ایران پر است از نمونه‌هایی که یا هرگز به اکران نرسیدند یا با اعمال فشار، پس از مدت کوتاهی از پرده پایین کشیده شدند. از توقیف فیلم «رستاخیز» احمدرضا درویش تا ماجرای مشهور تهدید محسن مخملباف درباره فیلم «اجاره‌نشین‌ها» که گفته بود اگر فیلم از پرده پایین نیاید، خودش را منفجر می‌کند.
نمونه موفق دیگر، «مارمولک» کمال تبریزی بود که با وجود فشارهای گسترده، توانست یکی از پرفروش‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران شود. حالا «پیر پسر» در موقعیتی مشابه قرار گرفته است؛ فیلمی که به‌نظر می‌رسد بخشی از مخاطبان محافظه‌کار یا سیاسی، تصویری از خودشان یا از وضعیت جامعه را در آن دیده‌اند و به‌جای مواجهه منطقی، با حمله و تهدید پاسخ داده‌اند.
واکنش جامعه سینمایی: از نقد تا حمایت
در واکنش به اظهارات دهباشی، بسیاری از منتقدان و سینماگران موضع گرفتند. کیوان کثیریان، منتقد و مجری برنامه «خط فرضی» در گفت‌وگو با فیلمزی، لحن توییت دهباشی را «توهین‌آمیز، شخصی و عاری از منطق نقد سینمایی» توصیف کرد و گفت: نقد یک فیلم، آدابی دارد. این‌که در چهار خط و با لحن تحقیرآمیز به یک اثر حمله شود، نه تنها کمک به گفت‌وگوی فرهنگی نمی‌کند، بلکه چهره‌ای که خودش را فرهنگی معرفی می‌کند، بی‌اعتبار می‌سازد.
کثیریان در ادامه افزود که دهباشی حتی با انتشار محتوای داستانی فیلم (اسپویل)، تلاش کرده بر ریزش مخاطبان تأثیر بگذارد. او همچنین احتمال داد که خشم شخصی از بازتاب تجربه‌ای زیسته، یکی از دلایل اصلی این حمله باشد.
مردم با سینمای اجتماعی آشتی کرده‌اند
رضا سعیدی‌پور، مدیر پیشین سینما آزادی و عضو هیئت‌مدیره انجمن سینماداران نیز در گفت‌وگو با فیلمزی به ابعاد اقتصادی این مسئله اشاره کرد. به‌گفته او، بازگشت مردم به سالن برای تماشای فیلم‌های اجتماعی، نشانه‌ای مثبت برای آینده سینمای ایران است. در شرایط فعلی اقتصاد سینما، فیلم‌هایی مثل پیر پسر برای ادامه حیات چرخه مالی سینما ضروری‌اند. تماشاگران همچنان از روایت‌های واقع‌گرایانه استقبال می‌کنند و این نشانه‌ای روشن برای مسیر آینده است.
سعیدی‌پور تأکید کرد که تجربه «مارمولک» نشان داده اگر فیلمی استاندارد و با محتوای اجتماعی ساخته شود، مخاطب راه خود را به سینما پیدا می‌کند؛ حتی اگر جریان‌هایی بخواهند مانع شوند.
سینمای اجتماعی، آزمونی برای بلوغ فرهنگی
ماجرای «پیر پسر» فقط درباره یک فیلم نیست. این اتفاق نشانه‌ای دیگر از تقابل مستمر میان واقع‌گرایی سینمای اجتماعی و نگاه محافظه‌کارانه برخی جریان‌های سیاسی است. پرسش اصلی اینجاست: آیا سینمای ایران در مسیر حرفه‌ای شدن، می‌تواند از این تقابل عبور کند؟ آیا منتقدان، سیاست‌گذاران و مخاطبان به جایی خواهند رسید که نقد، جای حمله را بگیرد؟ پاسخ به این پرسش، نه‌تنها سرنوشت «پیر پسر»، بلکه آینده‌ی سینمای اجتماعی ایران را نیز رقم خواهد زد.