۳۰ مستند برتر تاریخ که باید تماشا کنید | فهرستی برای تازه‌کارها

سینما، تنها در پرده‌های خیالی محصور نمی‌ماند؛ در ژانر مستند، به آینه‌ای بدل می‌شود که روبه‌روی واقعیت قرار می‌گیرد و از دل زندگی، درام‌ها، اسرار و الهام‌بخش‌ترین داستان‌ها را بیرون می‌کشد. برای آن دسته از علاقه‌مندانِ سینما که تازه قدم به دنیای وسیع و عمیق فیلم‌های مستند گذاشته‌اند، انتخاب از میان هزاران اثر برجسته می‌تواند بسیار چالش‌برانگیز باشد. امید می‌رود این مقاله، راهنمای شما برای ورود به این قلمرویِ مسحورکننده باشد. ۳۰ مستند که هر یک به تنهایی، تجربه‌ای متحول‌کننده ارائه می‌دهند و اثبات می‌کنند که حقیقت، گاهی غنی‌تر و شگفت‌انگیزتر از هر داستانی است. آماده باشید تا از دریچه‌ٔ نگاه برجسته‌ترین فیلمسازان مستند، به تماشای جهان و کشف ابعاد پنهان آن بنشینید و از زیبایی، قدرت و تأثیرگذاری این آثار شگفت‌زده شوید.

مستند Man on Wire

• کارگردان: جیمز مارش
• سال تولید: ۲۰۰۸
• امتیاز راتن تومیتوز: ۱۰۰ | امتیاز متاکریتیک: ۸۹ | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۷

یک شاهکار تعلیقی که مرز میان مستند و فیلم‌های سرقت بزرگ (Heist Movies) را از بین می‌برد. جیمز مارش در این اثر، داستان فیلیپ پتی، هنرمند فرانسوی را به‌ظریف‌ترین شکل روایت می‌کند که در سال ۱۹۷۴، رؤیایی ناممکن را در دل نیویورک محقق کرد: راه رفتن روی سیمی میان برج‌های دوقلوی مرکز تجارت جهانی. فیلم با استفاده ماهرانه از بازسازی‌های سیاه‌وسفید، تصاویر آرشیوی و مصاحبه‌هایی که در اوج هیجان به‌ انجام می‌رسند، یک بیانیهٔ هنری دربارهٔ جاه‌طلبی، اراده و روح شکست‌ناپذیر انسان است.

مستند The Cove

• کارگردان: لویی سایهویز
• سال تولید: ۲۰۰۹
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۵ | امتیاز متاکریتیک: ۸۴ | امتیاز آی ام دی بی: ۸/۴

این مستند که ساختار روایی یک فیلم جاسوسی مهیج را به‌ عاریت گرفته، فراتر از یک مستند صرفاً افشاگرانه است. لویی سایهویز با همراهی ریچارد اُبری، مربی سابق دلفین‌ها، به‌ صورت مخفیانه به‌ ساحلی دورافتاده در ژاپن نفوذ می‌کند تا پرده از یک جنایت هولناک زیست‌محیطی بردارد: کشتار پنهان و سالانه دلفین‌ها. مستند با دوربین‌های جاسازی‌شده، نورپردازی دراماتیک و موسیقی متن نفس‌گیر، تماشاگر را در یک عملیات پرخطر و پرتعلیق همراه می‌کند. «خلیج کوچک» اثری است که هنر سینما را با هدف آگاهی‌بخشی و کنشگری اجتماعی درهم می‌آمیزد و به‌یکی از تأثیرگذارترین مستندهای تاریخ تبدیل می‌شود.

مستند My Octopus Teacher

• کارگردانان: جیمز رید و پیپا ارلیچ
• سال تولید: ۲۰۲۰
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۳ | امتیاز متاکریتیک: ۸۲ | امتیاز آی ام دی بی: ۸/۱

مستند برندهٔ اسکاری که هم روایتی دلنشین از طبیعت است و هم یک مراقبهٔ عمیق بر ارتباط بین‌گونه‌ای و جستجوی معنا در زندگی. کریگ فاستر، فیلمساز ناامید از جهان انسانی، با پناه بردن به آب‌های سرد اقیانوس اطلس جنوبی، پیوندی بی‌سابقه با یک اختاپوس ماده برقرار می‌کند. مستند با تصاویر زیرآب خیره‌کننده و بی‌نهایت صمیمی، که هر فریم آن گواهی بر صبر و اراده کارگردانان اثر است، به تماشاگر اجازه می‌دهد شاهد هوش، کنجکاوی و چرخهٔ زندگی یک موجود دریایی باشد. «معلم اختاپوس من» بیانیه‌ای نافذ است که نشان می‌دهد چگونه عمیق‌ترین درس‌های زندگی، گاه از غیرمنتظره‌ترین «معلم‌ها» و در دل طبیعت بی‌کران به دست می‌آیند.

مستند Amy

• کارگردان: آصف کاپادیا
• سال تولید: ۲۰۱۵
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۶ | امتیاز متاکریتیک: ۸۵ | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۸

مستندی تأثیرگذار به‌ کارگردانی آصف کاپادیا، نه فقط یک زندگی‌نامه، بلکه یک مرثیهٔ سینمایی است که از طریق آرشیوهای خصوصی و فیلم‌های خانگی منتشرنشده، به‌ روح یک هنرمند نفوذ می‌کند. مستند، داستان ایمی واینهاوس، خوانندهٔ نابغه و ترانه‌سرایِ بی‌باک را از طریق نگاه نزدیک و شخصی دوستان و خانواده‌اش روایت می‌کند. «ایمی» با کنار هم قرار دادن این لحظات صمیمی با هجوم بی‌رحمانه رسانه‌ها، یک پرترهٔ دلخراش از نبوغ هنری، آسیب‌پذیری انسان و پیامدهای ویرانگر شهرت می‌سازد. این مستند به‌شکلی بی‌پروا، به‌‌تماشاچی یادآوری می‌کند که چگونه فرهنگ سمی، از بدو تولد و خانواده گرفته تا اجتماع و شهرت، می‌تواند یک ستاره را در اوج درخشش خاموش کند.

مستند Hoop Dreams

• کارگردان: استیو جیمز
• سال تولید: ۱۹۹۴
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۸ | امتیاز متاکریتیک: ۹۸ | امتیاز آی ام دی بی: ۸/۳

این مستند حماسی، به کارگردانی استیو جیمز، بیش از یک فیلم ورزشی است؛ پرتره‌ای عمیق و چندوجهی از رؤیای آمریکایی و چالش‌های نظام‌مندانه است. مستند به مدت پنج سال، زندگی ویلیام گیتس و آرتور ایج، دو نوجوان سیاه‌پوست اهل شیکاگو را دنبال می‌کند که با رؤیای پیوستن به NBA، از فقر و خشونت محله خود می‌گریزند. استیو جیمز با رویکردی صبورانه و بدون قضاوت، لایه‌های پیچیده طبقه، نژاد، آموزش و خانواده را واکاوی می‌کند. سازنده اثر در مستند «رؤیاهای حلقه» نشان می‌دهد چگونه جاه‌طلبی می‌تواند هم محرکی قدرتمند و هم باری طاقت‌فرسا باشد، و چگونه امید و ناامیدی درهم تنیده می‌شوند تا سرنوشت را شکل دهند.

مستند The Act of Killing

• کارگردان: جاشوا اوپنهایمر
• سال تولید: ۲۰۱۲
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۶ | امتیاز متاکریتیک: ۹۲ | امتیاز آی ام دی بی: ۸/۲

مستندی تکان‌دهنده به کارگردانی جاشوا اوپنهایمر، علاوه‌بر بازخوانی جنایات گذشته، ماهیت خودِ بازنمایی را زیر سؤال می‌برد. اوپنهایمر با یک ایدهٔ محوری شوکه‌کننده، از سران گروه‌های شبه‌نظامی اندونزی که مسئول کشتار هزاران نفر در دههٔ ۱۹۶۰ بودند، می‌خواهد تا قتل‌های خود را در قالب ژانرهای سینمایی مورد علاقه‌شان (از وسترن تا موزیکال) بازسازی کنند. این مستندِ متا-روایی، به شکلی بی‌سابقه، از طریق بازآفرینی‌های خشونت‌آمیز و گاه مضحک، به روانشناسی جلادان، ماهیت شر و قدرت حافظهٔ جمعی می‌پردازد. «عمل کشتن» یک کاوش عمیق در ابعاد سینمایی جنایت و انکار است که تماشاچی را مجبور به مواجهه با زشتی‌های تاریخ بشری می‌کند.

مستند All The Beauty And The Bloodshed

• کارگردان: لورا پویترس
• سال تولید: ۲۰۲۲
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۵ | امتیاز متاکریتیک: ۹۱ | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۵

این مستند برندهٔ شیر طلایی ونیز و نامزد اسکار، به کارگردانی لورا پویترس، یک زندگی‌نامهٔ هنری و البته یک فریاد اعتراضی قدرتمند است. مستند به زندگی و فعالیت‌های نان گولدین، عکاس برجسته و فعال اجتماعی، می‌پردازد و داستان مبارزهٔ بی‌امان او علیه خانواده سَکلر، مسئول بحران اُپیوئید (مواد افیونی) در آمریکا، را روایت می‌کند. پویترس با تلفیق آثار هنری گولدین، تصاویر آرشیوی و کنش‌های اعتراضی او، پرتره‌ای چندلایه از تاب‌آوری، هنر به‌ عنوان ابزاری برای تغییر و جسارت در برابر بی‌عدالتی می‌سازد. «تمام زیبایی و خون‌ریزی» اثری عمیقاً شخصی و همزمان جهانی است که قدرت هنر را در رویارویی با رنج‌های جمعی و مبارزه برای عدالت به نمایش می‌گذارد.

مستند The California Reich

• کارگردانان: کیث کریچلو و والتر اف. پارکز
• سال تولید: ۱۹۷۵
• امتیاز راتن تومیتوز: - | امتیاز متاکریتیک: - | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۱

اثری جسورانه و بحث‌برانگیز، به کارگردانی کیث کریچلو و والتر اف. پارکز، که تصویری از یک خرده‌فرهنگ افراطی است و درعین‌حال، یک مطالعهٔ مردم‌نگارانهٔ بی‌واسطه از تاریک‌ترین گوشه‌های جامعهٔ آمریکایی است. مستند به طور بی‌طرفانه و با حداقل دخالت، به زندگی روزمره و ایدئولوژی اعضای یک گروه نئونازی در کالیفرنیا در دهه ۱۹۷۰ می‌پردازد. «رایش کالیفرنیا» با نمایش مکالمات صریح و عقاید باورنکردنی، تماشاگر را مجبور به رویارویی با خامیِ نفرت و تعصب می‌کند. این اثر، سندی تاریخی است که بدون لغزیدن به دام قضاوت، چگونگی شکل‌گیری و دوام افکار افراطی را در یک بستر دموکراتیک به نمایش می‌گذارد و تأمل‌برانگیز باقی می‌ماند.

مستند Procession

• کارگردان: رابرت گرین
• سال تولید: ۲۰۲۱
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۸ | امتیاز متاکریتیک: ۹۰ | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۱

مستند Procession، مستندی محصول سال ۲۰۲۱ به‌ کارگردانی رابرت گرین است. این مستند جنجالی داستان شش مرد را دنبال می‌کند که در کودکی به وسیله کشیش‌های کاتولیک مورد آزار و اذیت جنسی قرار گرفتند. رابرت گرین در این مستند مرزهای سینما و تراپی را در هم می‌آمیزد تا روایتی بی‌نظیر از التیام ارائه دهد. گرین به جای صرفِ بازگویی شهادت‌ها، از این بازماندگان می‌خواهد تا تجربیاتشان را از طریق بازسازی‌های سینمایی، طراحی صحنه و ایفای نقش، دوباره زندگی کنند. این فرایند متا-مستندی، نه تنها به آنها امکان می‌دهد تا خاطرات سرکوب‌شده را پردازش کنند، بلکه به تماشاگر نیز فرصتی می‌دهد تا از نگاهی متفاوت به تروما و قدرت هنر برای بازپس‌گیری روایت شخصی نگاه کند. مستند Procession یک شاهکار ساختاری است که نشان می‌دهد چگونه می‌توان با خلاقیت و شهامت، تاریک‌ترین زخم‌ها را به نور کشاند.

مستند Cartel Land

• کارگردان: متیو هاینمن
• سال تولید: ۲۰۱۵
• امتیاز راتن تومیتوز: ۸۹ | امتیاز متاکریتیک: ۷۶ | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۳

مستندی جسورانه به‌کارگردانی متیو هاینمن، که بررسی بی‌رحمانه و تکان‌دهنده از فروپاشی قانون در دو سوی مرز آمریکا و مکزیک است. هاینمن با رویکردی بی‌سابقه، وارد عمل می‌شود و با دوربین خود، دو گروه خودجوش را دنبال می‌کند: یکی گروهی مسلح در مکزیک که با کارتل‌های مواد مخدر می‌جنگد و دیگری یک گروه شبه‌نظامی در آریزونا که مرز را از ورود مهاجران غیرقانونی حفاظت می‌کند. مستندی با تصاویر خام و نفس‌گیر که مستقیم به‌دلِ آشوب می‌رود و مرز باریک میان عدالت و انتقام را محو می‌کند. «سرزمین کارتل» یک تریلر واقعی است که نشان می‌دهد چگونه در خلأ قدرت، انسان‌ها برای بقا و اجرای عدالت، خود را به‌همان شرارتی آلوده می‌کنند که با آن می‌جنگند.

مستند Capturing the Friedmans

• کارگردان: اندرو جارکی
• سال تولید: ۲۰۰۳
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۷ | امتیاز متاکریتیک: ۹۰ | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۶

اندرو جارکی در این مستند روانکاوانه، پرده از فاجعه‌ای خانوادگی برمی‌دارد که با اتهامات آزار جنسی کودکان، این خانوادهٔ فریدمن کامل فرومی‌پاشد. مستندی که با عنوان «چشمان بسته» هم شناخته می‌شود با تکیه بر گنجینه‌ای حیرت‌انگیز از فیلم‌های خانگی خودِ خانوادهٔ فریدمن، تماشاگر را به عمق جنون، انکار و ویرانی می‌کشاند. جارکی با مهارت تمام، واقعیت را از روایت‌های متناقض و گاهی متناقض‌تر بازماندگان بیرون می‌کشد و تصویری بی‌رحمانه، اما ضروری از چگونگی عملکرد سیستم قضایی و تأثیر مخرب اتهامات بر روح و روان یک خانواده ارائه می‌دهد. ساختهٔ جارکی یک مطالعهٔ بی‌سابقه در باب حقیقت، دروغ، و پویایی‌های تاریک درون یک واحد خانوادگی است که سؤالات بی‌شماری را دربارهٔ حافظه، عدالت و ماهیت واقعیت برمی‌انگیزد.

مستند The Decline of Western Civilization

• کارگردان: پنلوپه اسفیریس
• سال تولید: ۱۹۸۱
• امتیاز راتن تومیتوز: ۱۰۰ | امتیاز متاکریتیک: ۹۳ | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۵

این سه‌گانهٔ مستندِ بی‌پروا، به کارگردانی پنلوپه اسفیریس، بیش از یک مجموعه فیلم مستند، یک سند تاریخی حیاتی از فوران فرهنگ‌های زیرزمینی موسیقی در لس‌ آنجلس دهه‌های ۷۰ و ۸۰ میلادی است. اسفیریس با نگاهی بی‌واسطه و دوربینِ حاضر در صحنه، به دلِ شورش پانک راک، متال و هارد راک می‌رود. او نه تنها انرژی خام و نبوغ‌آمیز اجراها را ثبت می‌کند، بلکه به زندگی‌های پرشور، فلسفه‌های نوظهور و آرزوهای جوانانی می‌پردازد که در حاشیه جامعه، معنای وجودی خود را در صداهای قدرتمند و پرهیاهوی موسیقی جستجو می‌کردند. «زوال تمدن غرب» پرتره‌ای بی‌نظیر از شورش، خودبیانگری و جستجوی هویت در دل یک جامعهٔ در حال تغییر است که بدون قضاوت، زخم‌ها و زیبایی‌های اصیل این جنبش‌های هنری را به تصویر می‌کشد.

مستند The Gleaners and I

• کارگردان: انیس واردا
• سال تولید: ۲۰۰۰
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۳ | امتیاز متاکریتیک: ۸۶ | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۷

مستندی شاعرانه که نه یک گزارش صرف، بلکه سفری تأمل‌برانگیز به قلمرو نگاه یگانه انیس واردا، کارگردان فقید فرانسوی است. واردا با دوربینی دیجیتال، به سراسر فرانسه سفر می‌کند تا داستان افرادی را به تصویر بکشد که با آنچه دیگران دور می‌ریزند، زندگی خود را می‌سازند؛ از خوشه‌چینان مزارع تا جمع‌آوری‌کنندگان زباله‌های شهری. فیلم با نگاهی انسانی و همدلانه، به مفاهیم فقر، مصرف‌گرایی، هنر و ماهیت زمان می‌پردازد. «خوشه‌چین‌ها و من» شاهکاری از سینمای اتوبیوگرافیک است که نشان می‌دهد چگونه در دل هر ذرهٔ رها‌شده، زندگی و زیبایی جدیدی نهفته است، و چگونه نگاه یک هنرمند می‌تواند چیزهای معمولی را به قلمرویِ فلسفه و شعر بکشاند.

مستند Hearts and Minds

• کارگردان: پیتر دیویس
• سال تولید: ۱۹۷۴
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۰ | امتیاز متاکریتیک: ۶۸ | امتیاز آی ام دی بی: ۸/۲

مستندی جسورانه به کارگردانی پیتر دیویس، کاوشی در جنگ ویتنام و نمایش آناتومیِ بی‌رحمانهٔ ساختار قدرت و حقیقت در آمریکا است. دیویس با کنار هم قرار دادن مصاحبه‌های صریح با سربازان، سیاستمداران و خانواده‌های ویتنامی، و همچنین تصاویر آرشیوی تکان‌دهنده، روایت رسمی جنگ را زیر سؤال می‌برد. «قلب‌ها و ذهن‌ها» به شکلی بی‌پروا، تناقضات، دروغ‌ها و رنج‌های پنهان هر دو سوی درگیری را آشکار می‌سازد و به عمق روان زخم‌خوردهٔ ملتی می‌رود که در دام یک نزاع بی‌معنا گرفتار شده است. این مستند، نه یک گزارش خشک، بلکه یک تجربهٔ عمیقاً انسانی است که با جسارت خود، مسیر مستندسازی سیاسی را برای همیشه دگرگون کرد و البته که جوایز متعددی را از آن خود ساخت. عنوان مستند براساس نقل قولی از رئیس جمهور لیندون بی. جانسون است: «پیروزی نهایی به‌ قلب‌ها و ذهن‌های مردمانی بستگی دارد که واقعاً آن‌جا زندگی می‌کنند». این مستند در چهل‌وهفتمین دورهٔ جوایز اسکار در سال ۱۹۷۵ برندهٔ اسکار بهترین مستند شد.

مستند Rolling Thunder Revue: A Bob Dylan Story

• کارگردان: مارتین اسکورسیزی
• سال تولید: ۲۰۱۹
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۲ | امتیاز متاکریتیک: ۸۷ | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۵

پادشاه دنیای سینما از پادشاه دنیای موسیقی می‌گوید و نگاهی عمیق، جذاب و گیرا به‌ تور باب دیلن در سال‌های ۱۹۷۵-۱۹۷۶ دارد که در آن باب دیلن در سالن‌های کوچک و بزرگ و درحالی‌‌که کابوکی (کابوکی نوعی تئاتر سنتی ژاپنی است که شهرتش به‌ دلیل سبک درام آن و نوع لباس زینتی بازیگران است. این واژه از ترکیب سه نویسهٔ کانجی تشکیل شده‌ است که از چپ به‌ راست به‌ معنی آواز (歌)، رقص (舞) و مهارت (伎) هستند و به‌ همین دلیل است که کابوکی گاهی «هنر آواز و رقص» ترجمه می‌شود) است می‌خواند و می‌نوازد. مستندی به کارگردانی مارتین اسکورسیزی که در آن مرز میان حقیقت و خیال در هم شکسته می‌شود تا پرتره‌ای چندوجهی از باب دیلن و تور افسانه‌ای «رولینگ تاندر ریویو» او ارائه دهد. اسکورسیزی با ترکیبی هوشمندانه از فیلم‌های آرشیوی خیره‌کننده، مصاحبه‌های معاصر (که البته برخی از آن‌ها ساختگی هستند) و روایت‌های متناقض، یک تجربهٔ سینمایی بی‌نظیر خلق می‌کند. مستند نه فقط یک مستند دربارهٔ موسیقی، بلکه کاوشی عمیق در ماهیت اجرا، حافظه و چگونگی شکل‌گیری اسطوره‌های معاصر است و با ساختار نامتعارف خود، از مخاطب می‌خواهد تا روایت‌ها را به چالش بکشد.

مستند Streetwise

• کارگردان: مارتین بل
• سال تولید: ۱۹۸۴
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۳ | امتیاز متاکریتیک: - | امتیاز آی ام دی بی: ۸/۲

مستند Streetwise، یک مستند مستقل محصول سال ۱۹۸۴ به‌ کارگردانی مارتین بل است که زندگی نوجوانان بی‌خانمان در خیابان‌های سیاتل را به‌ تصویر می‌کشد. این فیلم مستند بر اساس یک مقاله تصویری در مجله Life ساخته شد که عکاس، مری الن مارک، از زندگی این نوجوانان عکس گرفته بود. بل با همراهی مری الن مارک، عکاس برجسته، به اعماق زندگی این نوجوانان آسیب‌پذیر نفوذ می‌کند و بدون هیچ قضاوتی، رنج، دوستی‌ها، و لحظات کوتاه امید آن‌ها را به تصویر می‌کشد. «آواره» یک پرترهٔ خام و دلخراش از معصومیت از دست رفته و تلاش برای بقا در حاشیهٔ جامعه است. این سند اجتماعی به واسطهٔ عمق انسانی و نگاه بی‌پرده‌اش، اثری است که تماشاگر را تا مدت‌ها درگیر خود می‌کند.

مستند Finding Vivian Maier

• کارگردانان: جان مالوف و چارلی سیسکل
• سال تولید: ۲۰۱۳
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۵ | امتیاز متاکریتیک: ۷۵ | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۷

مستندی جذاب که به کشف زندگی یک هنرمند گمنام می‌پردازد و معمایی بصری و وجودی را پیش روی تماشاگر قرار می‌دهد. جان مالوف و چارلی سیسکل در این مستند، داستان ویوین مایر، پرستار کودکی را روایت می‌کنند که پس از مرگش و از طریق حراجی محتویات کمد وسایلش، به عنوان یکی از برجسته‌ترین عکاسان خیابانی قرن بیستم شناخته شد. فیلم با گشت‌وگذار در میان هزاران نگاتیو و مصاحبه با کسانی که او را می‌شناختند، تلاش می‌کند تا پرده از راز زندگی پنهان این زن اسرارآمیز بردارد. «در جستجوی ویوین مایر» اثری تأمل‌برانگیز دربارهٔ نبوغ کشف‌نشده، ماهیت هنر و ابهاماتی است که حتی پس از آشکار شدن حقیقت، همچنان یک زندگی مرموز را در برمی‌گیرد. این مستند، تماشاچی را به کاوش در مرزهای هویت و میراث دعوت کرده و همچنین شخصیت متناقض و تا حدودی عجیب مایر و همچنین رازها و برخی درگیری‌های شخصی و کاری او را آشکار می‌کند.

مستند Free Solo

• کارگردانان: جیمی چین و الیزابت چای واسارهی
• سال تولید: ۲۰۱۸
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۷ | امتیاز متاکریتیک: ۸۳ | امتیاز آی ام دی بی: ۸/۱

مستندی نفس‌گیر به کارگردانی زوج هنرمند، جیمی چین و الیزابت چای واسارهی؛ مستندی دربارهٔ کوهنوردی و البته مطالعه‌ای عمیق بر روانشناسی نبوغ و تسلیم‌ناپذیری انسان. مستند، چالش بی‌سابقهٔ الکس هانولد را دنبال می‌کند که قصد دارد به بلندترین صخرهٔ گرانیتی جهان، «اِل کاپیتان» در پارک ملی یوسمیتی، به صورت انفرادی و بدون هیچ طناب یا تجهیزات ایمنی صعود کند. «صعود آزاد انفرادی» با فیلمبرداری خیره‌کننده و بی‌نهایت دقیق، که خود ریسک‌های عظیمی را برای تیم سازنده به همراه داشته، تماشاگر را به لبهٔ پرتگاه می‌کشاند. این اثر، بیش از یک رکوردشکنی ورزشی، واکاوی ذهن یک انسان است که با غلبه بر ترس‌های بنیادین، به دنبال تحقق ناممکن است. همچنین پیشنهاد می‌شود تماشای مستند The Rescue، محصول سال ۲۰۲۱، از این دو کارگردان را از دست ندهید.

مستند The Belovs

• کارگردان: ویکتور کوساکوفسکی
• سال تولید: ۱۹۹۲
• امتیاز راتن تومیتوز: - | امتیاز متاکریتیک: - | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۵

این مستند تکان‌دهنده به کارگردانی ویکتور کوساکوفسکی، پرتره‌ای خام و بی‌پرده از زندگی در حاشیه جامعهٔ روستایی روسیه پس از فروپاشی شوروی است. مستند بر زندگی خواهر و برادر سالخورده‌ای به نام‌های آنا و میخائیل بلُف تمرکز دارد که در تنهایی مطلق و با کمترین امکانات در کلبه‌ای دورافتاده روزگار می‌گذرانند. کوساکوفسکی با رویکردی مشاهده‌گرانه و بسیار صمیمی، نه تنها فقر و مشقت زندگی آن‌ها، بلکه پیوند عمیق، اختلافات گاه و بیگاه و شوخ‌طبعی تلخشان را ثبت می‌کند. «بلُف‌ها» یک شاهکار در سینمای مستند مشاهده‌گرانه است که با کمترین دیالوگ و از طریق تصاویر قدرتمند، به ماهیت بقا، تنهایی و عشق در مواجهه با شرایط دشوار انسانی می‌پردازد. مستندی که این‌طور توصیفش کنیم یادآور بردباری روح انسانی در مواجهه با ناملایمات است.

مستند Shoah

• کارگردان: کلود لانزمن
• سال تولید: ۱۹۸۵
• امتیاز راتن تومیتوز: ۱۰۰ | امتیاز متاکریتیک: ۹۹ | امتیاز آی ام دی بی: ۸/۷

به‌ بررسی عمیق فاجعهٔ هولوکاست از طریق مصاحبه با بازماندگان، شاهدان و حتی عاملان آن می‌پردازد و نکتهٔ جالب این مستند به‌ تصمیم سازندگان به‌ عدم استفاده از هرگونه تصاویر آرشیوی است. مستند «شوآ» بسیار طولانی است و تماشای آن بیش از نه ساعت طول می‌کشد و در این نه ساعت مکان‌های مهمی چون اردوگاه‌های مرگ «چلمنو»، «تربلینکا» و «آشویتس-بیرکناو» و همچنین «گتوی ورشو» را به‌ تصویر می‌کشد. کلود لانزمن، کارگردان فرانسوی، نزدیک به یک دهه از زندگی خود را صرف ساخت این اثر به صورت دقیق نه‌ونیم ساعته کرد، اما نه با تصاویر آرشیوی یا فیلم‌های بازسازی‌شده. در عوض، او با صبر و حوصله‌ای بی‌نظیر، به سراغ بازماندگان، جلادان و شاهدان می‌رود و از آن‌ها می‌خواهد که به زمان حال بازگردند و حافظهٔ هولوکاست را نه به‌ عنوان یک تاریخ دور، بلکه به‌ عنوان یک تجربهٔ زنده و ملموس روایت کنند.

مستند Paradise Lost: The Child Murders at Robin Hood Hills

• کارگردانان: جو برلینگر و بروس سینوفسکی
• سال تولید: ۱۹۹۶
• امتیاز راتن تومیتوز: ۱۰۰ | امتیاز متاکریتیک: - | امتیاز آی ام دی بی: ۸/۲

این مستند تکان‌دهنده به کارگردانی جو برلینگر و بروس سینوفسکی، روایتی از یک جنایت هولناک و همزمان یک کیفرخواست قدرتمند علیه بی‌عدالتی سیستم قضایی است. مستند به پروندهٔ قتل سه کودک در وست ممفیس، آرکانزاس، و اتهامات سه نوجوان می‌پردازد. سازندگان با دسترسی بی‌سابقه به تصاویر دادگاه، مصاحبه با خانواده‌ها و کارشناسان، نقص‌های عمیق در روند تحقیقات و تعصبات جامعه را آشکار می‌سازند. «بچه‌های گم‌شده رابین هود هیلز» اثری است که تماشاگر را به سفری عمیق در قلب سیستم حقوقی آمریکا می‌برد و نشان می‌دهد چگونه پیش‌داوری‌ها و چنین بگوییم «هیستری جمعی» می‌توانند سرنوشت افراد بی‌گناه را رقم بزنند. این مستند در نهایت به بازگشایی پرونده و آزادی این سه نفر کمک شایانی کرد.

مستند The Last Dance

• کارگردان: جیسون هیر
• سال تولید: ۲۰۲۰
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۷ | امتیاز متاکریتیک: ۹۰ | امتیاز آی ام دی بی: ۹

این مجموعه مستند، ادای احترام به بسکتبال است و کاوشی عمیق در ابعاد روانشناختی و اجتماعی یکی از بزرگترین پدیده‌های ورزشی جهان. «آخرین رقص» به رهبری مایکل جردن، داستان آخرین فصل پرفرازونشیب تیم شیکاگو بولز در راه کسب ششمین قهرمانی خود در NBA را روایت می‌کند. با دسترسی بی‌سابقه به فیلم‌های آرشیوی هرگز دیده‌نشده و مصاحبه‌های صریح با شخصیت جذاب، بی‌پرده و رک مایکل جردن به تنهایی و هم‌تیمی‌هایش، مربیان و رقبا، مستند پرتره‌ای چندوجهی از نبوغ، جاه‌طلبی بی‌حدومرز، رقابت و تأثیر فرهنگی این اسطوره‌ها ارائه می‌دهد. این مستند، تماشاچی را به پشت صحنه یک سلسله‌ مراتب ورزشی می‌برد و نشان می‌دهد که چگونه کنار هم قرارگیری شخصیت‌های کاریزماتیک و تعهد بی‌وقفه به تعالی، می‌توانند تاریخ را بازنویسی کنند.

مستند The Salt of the Earth

• کارگردانان: ویم وندرس و جولیانو سالگادو
• سال تولید: ۲۰۱۴
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۴ | امتیاز متاکریتیک: ۸۳ | امتیاز آی ام دی بی: ۸/۴

مستندی تأمل‌برانگیز به کارگردانی ویم وندرس و جولیانو ریبیرو سالگادو، ادای احترامی بصری و انسانی به زندگی و آثار سباستیائو سالگادو، عکاس برجستهٔ برزیلی است. ویم وندرس و جولیانو ریبیرو سالگادو در این مستند ۴۰ سال از حرفهٔ سباستیائو سالگادو را دنبال می‌کنند و سفرهای او به‌ نقاط مختلف جهان از جمله آمریکای جنوبی، آفریقا، اروپا و قطب شمال را برای تماشاچی به‌تصویر می‌کشند. مستند «نمک زمین» نمایه‌ای از کارهای این عکاس بزرگ در زمینه‌هایی چون درگیری‌های بین‌المللی، قحطی، مهاجرت و محیط زیست را به‌ نمایش می‌گذارد و همچنین به‌ زندگی شخصی سالگادو می‌پردازد و تغییر حرفهٔ جریان‌ساز وی از یک اقتصاددان به‌ یک عکاس. «نمک زمین» قدرت خیره‌کنندهٔ عکاسی در ثبت لحظات تاریخی و انسانی را به نمایش می‌گذارد و البته که بازتابی عمیق از تعهد یک هنرمند به حقیقت و درک او از وضعیت انسان در جهان معاصر است. این اثر، هم بیانیه‌ای بصری است و هم مدیتیشنی بر روح انسانی.

مستند Nostalgia for the Light

• کارگردان: پاتریسیو گوسمان
• سال تولید: ۲۰۱۰
• امتیاز راتن تومیتوز: ۱۰۰ | امتیاز متاکریتیک: ۹۱ | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۶

این مستند شاعرانه به کارگردانی پاتریسیو گوسمان، یک شاهکار فلسفی است که بیابان آتاکاما در شیلی را به عنوان نقطهٔ تلاقی دو جستجوی بنیادین انسانی معرفی می‌کند. در این منطقهٔ خشک و پهناور، ستاره‌شناسان با تلسکوپ‌های عظیم خود به دنبال ریشه‌های کیهانی و گذشتهٔ دوردست هستی هستند، درحالی‌که، زنانی سالخورده، همچنان در جستجوی بقایای عزیزانشان که در دوران دیکتاتوری پینوشه ناپدید شده‌اند. گوسمان با ظرافتی ‌کم‌نظیر، حافظهٔ ستارگان را با حافظهٔ تاریخ در هم می‌آمیزد، و پیوندی عمیق میان کیهان، رنج بشری و فراموشی جمعی برقرار می‌کند. «نوستالژی برای نور» یک مدیتیشن بر زمان، عدالت و تلاش انسان برای درک مکان خود در جهان است؛ مستندی که هم روح را به پرواز درمی‌آورد و هم قلب را به درد.

مستند When We Were Kings

• کارگردان: لئون گست
• سال تولید: ۱۹۹۶
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۸ | امتیاز متاکریتیک: ۸۳ | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۹

مستند برندهٔ اسکار به کارگردانی لئون گست، روایتی از یکی از بزرگ‌ترین رویدادهای ورزشی تاریخ است و البته که جشن بی‌بدیلی از فرهنگ آفریقایی و قدرت کاریزمای انسانی. مستند به نبرد تاریخی «رامبل این دِ جانگل» در سال ۱۹۷۴ بین محمدعلی کلی و جرج فورمن در زئیر می‌پردازد. گست با دسترسی به تصاویر آرشیوی کم‌یاب و نایاب، موسیقی متن پرشور و مصاحبه با شخصیت‌های برجسته‌ای چون نورمن میلر و اسپایک لی، نه تنها هیجان مسابقه بوکس، بلکه تأثیر عمیق این رویداد بر فرهنگ سیاه‌پوستان و جایگاه محمدعلی به‌عنوان یک نماد جهانی را به تصویر می‌کشد. «وقتی ما پادشاه بودیم» اثری پرشور و الهام‌بخش است که میراث یک قهرمان و قدرت رؤیاها را زنده نگه می‌دارد.

مستند Grizzly Man

• کارگردان: ورنر هرتزوگ
• سال تولید: ۲۰۰۵
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۳ | امتیاز متاکریتیک: ۸۷ | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۸

ورنر هرتزوگ در این مستند روانکاوانه، پا را از چارچوب مستندسازی سنتی فراتر گذاشته و به‌ کاوش در مرز باریک میان انسان و طبیعت می‌پردازد. هرتزوگ با مونتاژ ماهرانه فیلم‌های خام تد شولز، محافظ محیط زیست و دوستدار خرس‌های گریزلی، پرتره‌ای تکان‌دهنده از زندگی و مرگ او خلق می‌کند. صدای متمایز و فلسفی هرتزوگ که روی تصاویر می‌نشیند، اثر را از یک داستان تلخ به‌ یک مدیتیشن عمیق دربارهٔ ماهیت انسان، تقابل شور و جنون و توهم تسلط بر طبیعت تبدیل می‌کند. «مرد گریزلی» از مردی می‌گوید که اسطوره‌ای می‌سازد و به‌دست آن نابود می‌شد.

مستند David Lynch: The Art Life

• کارگردانان: اولیویا نیرگارد-هولم، ریک بارنز و جان نگوین
• سال تولید: ۲۰۱۶
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۰ | امتیاز متاکریتیک: ۷۵ | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۲

این مستند صمیمی، غنی و دوست‌داشتنی به کارگردانی مشترک نیرگارد-هولم، ریک بارنز و جان نگوین بیش از یک زندگی‌نامهٔ صرف، شیرجه به‌دنیایی دیگر و غواصی در خاستگاه‌های خلاقیت و ذهن بی‌نظیر دیوید لینچ، کارگردان فقید، بی‌همتا و شهیر سینما است. مستند با تمرکز بر سال‌های اولیه زندگی و شکل‌گیری دیدگاه هنری لینچ، او را در کارگاه نقاشی‌اش دنبال می‌کند؛ جایی که به تأمل دربارهٔ دوران کودکی، روابط با خانواده و لحظات الهام‌بخش هنری‌اش می‌پردازد. «دیوید لینچ: زندگی هنری» با استفاده از تصاویری بی‌واسطه و روایت شخصی لینچ، مخاطب را به درک فرایند خلاقانه یک نابغه دعوت می‌کند، و نشان می‌دهد که چگونه رؤیاها، ترس‌ها و مشاهدات روزمره به مواد خام آثار او تبدیل شدند. این مستند، کلیدی برای ورود به جهان مرموز و مسحورکننده یکی از اصیل‌ترین فیلمسازان معاصر است. در همین‌جا تماشای مستند Lynch/Oz به‌ کارگردانی الکساندر اُ. فیلیپ را پیشنهاد می‌کنیم که چگونه فیلم کلاسیک The Wizard of Oz (جادوگر آز) بر آثار دیوید لینچ تأثیر گذاشته است و کارگردانش با نمایش شش دیدگاه منحصر‌به‌فرد از شخصیت‌های منحصر‌به‌فرد سینمای معاصر، برای تفسیر مجدد فیلم کلاسیک «جادوگر آز» از دریچهٔ نگاه تعریف‌ناپذیرِ دیوید لینچی که خود تعریفِ زندگی در رؤیا و با رؤیا است، ارائه می‌دهد؛ دیوید لینچی که در واقعیتی بسیار متفاوت با آنچه واقعیت برای ما تعریف شده است، زندگی می‌کرد.

مستند Man with a Movie Camera

• کارگردان: ژیگا ورتوف
• سال تولید: ۱۹۲۹
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۸ | امتیاز متاکریتیک: ۸۴ | امتیاز آی ام دی بی: ۸/۳

این شاهکار بی‌بدیل سینمای شوروی به کارگردانی ژیگا ورتوف، یک تجربهٔ صامتِ بصریِ رادیکال و بیانیه‌ای جسورانه دربارهٔ قدرت مدیوم سینما است. ورتوف در این مستند صامت، بدون هیچ روایت یا بازیگری، زندگی یک شهر شوروی (اودسا) را در طول یک روز به تصویر می‌کشد؛ از بیدار شدن شهروندان تا فعالیت‌های روزمره، کار و تفریحشان. «مردی با دوربین فیلمبرداری» یک سند از زندگی شهری و یک اثر متا-سینمایی است که فرایند ساخت فیلم را نیز به نمایش می‌گذارد. ورتوف با استفاده از تکنیک‌های مونتاژ انقلابی، فریز فریم، اسلوموشن و نمای نقطه نظر دوربین، امکانات بی‌پایان مدیوم سینما را کشف می‌کند و بیانیه‌ای پرشور دربارهٔ «سینما-چشم» یا «سینما-حقیقت» و توانایی آن در دیدن واقعیتی فراتر از چشم انسان ارائه می‌دهد. این مستند، یک درس‌نامه در تاریخ سینما و یک جشن برای فرم سینمایی است.

مستند Nanook of the North

• کارگردان: رابرت فلاهرتی
• سال تولید: ۱۹۲۲
• امتیاز راتن تومیتوز: ۱۰۰ | امتیاز متاکریتیک: - | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۶

مستندی پیشگامانه به کارگردانی رابرت فلاهرتی، که اغلب به عنوان «اولین مستند» تاریخ سینما شناخته می‌شود، روایتی جذاب از زندگی روزمرهٔ نانوک و خانواده‌اش، از مردم قوم «اینویت» در قطب شمال است. فلاهرتی با غوطه‌ور شدن در زندگی این قبیله، تلاش‌های طاقت‌فرسای آن‌ها برای بقا در محیطی خشن، شکار، ماهیگیری و ساخت ایگلو را به تصویر می‌کشد. «نانوک شمالی» اثری است که به مفهوم «مستندسازی مشاهده‌ای» شکل داد، هرچند بعدها به دلیل صحنه‌آرایی برخی رویدادها، بحث‌برانگیز شد. بااین‌حال، اهمیت تاریخی آن در ثبت یک فرهنگ در حال تغییر و نمایش ظرفیت‌های بصری و روایی سینما برای مستندسازی زندگی واقعی، بی‌بدیل باقی مانده است. این مستند، ادای احترامی ماندگار به روح انسانی در تقابل با طبیعت وحشی است.

مستند David Attenborough: A Life on Our Planet

• کارگردان: دیوید اتنبرو
• سال تولید: ۲۰۲۰
• امتیاز راتن تومیتوز: ۱۰۰ | امتیاز متاکریتیک: ۷۲ | امتیاز آی ام دی بی: ۸/۹

بله، طبیعت. مستندی بس گیرا و برای بسیاری از ما، «مستند طبیعت» تعریف ابتدایی مستند، نه فقط یک مستند، بلکه مانیفستِ شخصیِ دیوید اتنبرو، طبیعت‌دان و راوی بی‌همتای مستندهای حیات وحش، در قدمی مانده به یک سده از عمر پربارش است. اتنبرو در این اثر، با نگاهی تلخ و صادقانه، به نود سال زندگی خود و آنچه که از طبیعت زمین در طول این دهه‌ها از دست رفته، می‌پردازد. مستند با کنار هم قرار دادن تصاویری نفس‌گیر از دوران طلایی طبیعت و واقعیت‌های ویرانگر حال حاضر، تصویری روشن از بحران زیست‌محیطی ارائه می‌دهد. «یک زندگی در سیاره ما» یک هشدار جدی است، اما در‌عین‌حال، یک پیامِ قدرتمندِ همزمان سیرابْ و سیرکننده از امید نیز در دل خود دارد؛ اتنبرو راهکارهایی عملی برای ترمیم سیاره‌مان پیشنهاد می‌دهد و تماشاچی را به تأمل در نقش خود در این آینده مشترک دعوت می‌کند. این مستند، وصیت‌نامه‌ای از یکی از بزرگترین حامیان سیاره زمین است.